Page 37 - KONSUMENT WOBEC WYZWAN WSPOLCZESNOSCI

Konsument wobec wyzwań współczesności. Aspekty prawa materialnego i procesowego

3.2. Ograniczenia swobody kontraktowania
w umowach konsumenckich

Zasada swobody kontraktowania jest jedną z podstawowych zasad niemalże wszystkich współ-
czesnych systemów prawnych działających w warunkach gospodarki wolnorynkowej. Na jej
podstawie strony są uprawnione do tworzenia legis contractus, czyli „własnego, autonomicznego
systemu prawnego”. Zasada ta jest również emanacją najbardziej pierwotnego prawa, jakim jest
wolność jednostki. Respektowanie swobody umów jest również wartością konstytucyjną i wy-
razem szacunku dla autonomii jednostki55. Dlatego też odstępstwa od tej zasady (wszelkiego ro-
dzaju ograniczenia) powinny być traktowane jako wyjątek i wąsko interpretowane (exceptiones
non sunt extendendae), a przede wszystkim powinny mieć głębokie uzasadnienie aksjologiczne56.
W szerokim znaczeniu swoboda kontraktowania obejmuje nie tylko swobodę kształtowania treści
kontraktu, lecz również swobodę doboru kontrahenta, formę kontraktu oraz w ogóle zawarcia bądź
też niezawarcia kontraktu57.

Strony umowy konsumenckiej nie mogą w sposób całkowicie dowolny kształtować jej treści.
Wynika to z faktu, że stosunek pomiędzy profesjonalistą a konsumentem kształtują przepisy im-
peratywne i semiimperatywne, w czym przejawia się m.in. funkcja ochronna tego prawa58. Tam
gdzie stroną umowy jest konsument treść stosunku zobowiązaniowego podlega pewnym mody-
fikacjom59 w tym sensie, że pewne elementy jego treści zostają niejako narzucone przez usta-
wodawcę. Wynika to z faktu, iż ustawodawca wprowadza minimalną obligatoryjną treść umów
konsumenckich, określoną przez odpowiednie dyrektywy i przepisy implementujące60. Przepisy
semiimperatywne lub imperatywne dotyczyć mogą zarówno świadczenia głównego konsumenta
(wynagrodzenia, ceny), jak i innych warunków transakcji, np. terminów zawitych do wykonywa-
nia uprawnień61. Sankcją za to, że postanowienia umów zawieranych z konsumentem są mniej
korzystne dla konsumenta niż postanowienia ustawowe, jest ich nieważność bądź traktowanie ich
jako niezastrzeżone. Nie powodują one upadku całej umowy, lecz bezskuteczność tych postano-
wień. W miejsce nieważnych postanowień umowy wchodzą odpowiednie przepisy ustawy62. Co
istotne, ustawodawca w przypadku umów konsumenckich zrezygnował z sankcji z art. 58 § 3 k.c.,
na rzecz utrzymania stosunku zobowiązaniowego z udziałem konsumenta wychodząc z założenia,
że odwołanie się do sankcji nieważności czynności prawnej, i to dotykającej całości umowy, jest
niewskazane w prawie konsumenckim. Pozostawiłoby bowiem konsumenta z niezaspokojoną po-
trzebą gospodarczą, podczas gdy profesjonalista narażony były tylko na zmniejszenie obrotów63.
Dlatego dążeniem ustawodawcy unijnego i implementujących przepisów krajowych jest elimina-
cja z treści umowy niekorzystnych dla konsumenta postanowień i zastąpienie ich odpowiedniemu
regulacjami ustawy.

Obecnie większość umów konsumenckich zawierana jest za pośrednictwem wzorca. Umowy
takie mają charakter adhezyjny, jeżeli już dopuszcza się negocjacje, to w zakresie indywiduali-
zacji świadczenia i wysokości ceny (wynagrodzenia). Mechanizm związania wzorcem formułuje
art. 384 k.c. wskazując jako podstawową przesłankę skuteczności wzorca – inkorporacji do treści

55 Art. 30 i art. 31 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).
56 M. Łojek, Współczesne prawo kontraktów – wybrane zagadnienia, Warszawa 2014.
57 Ibidem.
58 Z. Radwański, Teoria umów , Warszawa 1977, s. 120 i n.; E. Bagińska, op.cit., s. 26.
59 E. Bagińska, op.cit., s. 26.
60 Ibidem. Owa minimalna treść przybiera często charakter bardzo rozbudowanych postanowień umowy. Dobrym tego
przykładem jest ustawa z dnia 16 września 2011 r. o ochronie praw nabywcy lokalu mieszkalnego lub domu jednorodzin-
nego (Dz.U. Nr 232, poz. 1377) - zob. art. 22 tej ustawy.
61 Ibidem. Por. P. Machnikowski, Swoboda umów według art. 3531 k.c. Konstrukcja prawna, Warszawa 2005, s. 243.
62 Tak art. 28 ustawy o ochronie praw nabywcy lokalu mieszkalnego lub domu jednorodzinnego, art. 7 ustawy o pra-
wach konsumenta, art. 7 ustawy o timeshare, art. 47 ustawy o kredycie konsumenckim.
63 E. Łętowska, Prawo europejskie…, s. 200; E. Bagińska, op.cit., s. 27.

37